Dziga Vertov (doğum adı: Denis Arkadyevich Kaufman, 1896-1954), Sovyet sinemasının öncü yönetmenlerinden, senaristlerinden ve sinema kuramcılarından biridir. Sergei Eisenstein ve Vsevolod Pudovkin gibi isimlerle birlikte anılsa da, Vertov’un sinemaya yaklaşımı onlardan belirgin şekilde farklıdır. Vertov, belgesel sinemanın ve deneysel sinemanın gelişiminde kilit bir rol oynamıştır. “Sine-Göz” (Kino-Glaz) adını verdiği kuramıyla, sinemanın sadece gerçekliği kaydetmekle kalmayıp, onu kurgu aracılığıyla yeniden yorumlayarak izleyiciye sunması gerektiğini savunmuştur.

Yaşamı: Erken Dönem ve Etkiler

• Doğumu ve Ailesi (1896): Dziga Vertov, 2 Ocak 1896’da (Miladi takvime göre 14 Ocak) Polonya’nın Białystok kentinde, entelektüel bir Yahudi ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Babası bir kütüphaneciydi. Asıl adı Denis Arkadyevich Kaufman’dı. “Dziga Vertov” takma adını, Ukraynaca’da “dönen topaç” anlamına gelen kelimelerden türetmiştir. Bu takma ad, onun sinemaya olan dinamik ve enerjik yaklaşımını yansıtır.

• Eğitimi ve Sanata İlgisi (1912-1917): Müzik eğitimi aldı ve şiirle ilgilendi. 1916-1917 yılları arasında Petrograd Psikonöroloji Enstitüsü’nde tıp eğitimi alırken, fütürizm ve kübizm gibi avangart sanat akımlarından etkilendi. Seslerle deneyler yapmaya başladı ve “işitsel montaj” kavramını geliştirdi.

• Devrim ve Sinemaya Başlangıç (1917-1922): 1917 Ekim Devrimi’nden sonra, Moskova Film Komitesi’nin haber filmi bölümünde çalışmaya başladı. Burada, “Kino-Nedelya” (Sinema Haftası) adlı haftalık haber filmlerini hazırladı ve kurguladı. Bu dönemde, gelecekteki eşi ve kurgucusu Elizaveta Svilova ile tanıştı. Kardeşi Mikhail Kaufman da önemli bir sinematograf ve Vertov’un yakın çalışma arkadaşı oldu.

Sine-Göz (Kino-Glaz) Kuramının Gelişimi

Vertov, 1920’lerin başında, “Kinoki” (Sinema-Gözler) adını verdiği bir grup sinemacıyla birlikte “Sine-Göz” kuramını geliştirmeye başladı. Bu kuram, Vertov’un sinemaya bakış açısını ve sinemanın potansiyelini tanımlayan temel ilkeleri içeriyordu.

• “Biz: Bir Çeşit Manifesto” (1922): Vertov’un sinema anlayışını en net şekilde ortaya koyduğu metinlerden biridir. Bu manifestoda, geleneksel sinemayı (dramatik, kurgusal sinemayı) reddeder ve onu “burjuva” değerlerine hizmet eden bir araç olarak görür. Sinemanın, edebiyat ve tiyatrodan ödünç aldığı unsurlardan (senaryo, oyuncular, dekorlar vb.) arınarak kendi özgün dilini ve estetiğini geliştirmesi gerektiğini savunur.

• Sine-Göz’ün Temel İlkeleri:

  • “Hayatın Habersiz Yakalanması” (Life Caught Unawares): Vertov, sinemanın, insanları ve olayları doğal, spontane halleriyle, herhangi bir müdahale olmadan kaydetmesi gerektiğine inanıyordu. Kameranın, bir “sinema-göz” olarak, insan gözünden daha fazlasını görebileceğini ve gerçekliği daha derinlemesine yakalayabileceğini savunuyordu.

  • Senaryo ve Oyuncuların Reddi: Vertov, senaryoyu ve profesyonel oyuncuları, gerçekliğin yapay bir şekilde yeniden yaratılması olarak görüyordu. Ona göre, gerçek hayat zaten yeterince ilginç ve dramatikti; senaryoya ve oyunculara ihtiyaç yoktu. Sinemanın, sıradan insanların ve gündelik olayların güzelliğini ve önemini ortaya çıkarması gerektiğini düşünüyordu.

  • Kurgunun Yaratıcı Gücü: Vertov, kurguyu sinemanın en önemli aracı olarak görüyordu. Kamera tarafından kaydedilen ham görüntülerin, ancak kurgu masasında bir araya getirildiklerinde anlam kazandığını savunuyordu. Kurgu, yönetmenin bakış açısını, yorumunu ve duygusal ifadesini yansıtan yaratıcı bir süreçti.

• Sinemanın Ritmi: Gerçek ritmin, nesnelerin hareketinde yattığını, sinemanın bu ritmi, hareketin özünü yakalayarak beyaz perdeye taşıması gerektiğini savundu.
  * Sinemanın Toplumsal İşlevi: Vertov, sinemanın sadece bir sanat formu değil, aynı zamanda toplumsal bir araç olduğuna inanıyordu. Sinemanın, insanları bilinçlendirmek, eğitmek ve devrimci değişime katkıda bulunmak gibi bir işlevi olması gerektiğini düşünüyordu.

“Kino-Pravda” (Sinema Gerçek) Serisi (1922-1925)

Vertov, Sine-Göz kuramını pratiğe döktüğü ilk önemli çalışması, “Kino-Pravda” (Sinema Gerçek) adlı haber filmi serisi oldu. Bu seri, Sovyetler Birliği’ndeki gündelik yaşamı, toplumsal ve siyasi olayları, Vertov’un özgün bakış açısıyla yansıtan 23 bölümden oluşuyordu. “Kino-Pravda,” geleneksel haber filmlerinden farklı olarak, sadece olayları bildirmekle kalmıyor, aynı zamanda onları yorumluyor ve izleyiciyi düşünmeye teşvik ediyordu. Vertov, bu seride, hızlı kurgu, çarpıcı açılar, üst üste bindirmeler ve diğer deneysel teknikler kullanarak sinemanın dilini zenginleştirdi.

Başyapıtı: “Kameralı Adam” (Chelovek s kino-apparatom, 1929)

“Kameralı Adam,” Vertov’un sinema anlayışının zirvesi ve Sine-Göz kuramının en eksiksiz görsel ifadesidir. Bu film, sadece bir belgesel değil, aynı zamanda sinemanın kendisi üzerine bir denemedir.

• Konusu ve Yapısı: “Kameralı Adam,” bir şehirdeki (filmde Odessa, Moskova, Kiev ve Riga’dan görüntüler yer alır) bir günü, sabahın erken saatlerinden geceye kadar, bir kameramanın gözünden anlatır. Filmde, insanlar işe giderken, fabrikalarda çalışırken, spor yaparken, eğlenirken, doğum yaparken, evlenirken ve ölürken görülür. Ancak, film sadece bu gündelik olayları kaydetmekle kalmaz, aynı zamanda sinemanın yapım sürecini de gösterir. Kameraman Mikhail Kaufman’ın çekim yaparken, filmi yıkarken, kurgu masasında çalışırken görüntüleri yer alır.

• Senaryosuz ve Oyuncusuz: Vertov, “Kameralı Adam”da da senaryo ve profesyonel oyuncu kullanmaz. Filmdeki tüm insanlar, gerçek hayattaki rollerini oynayan sıradan vatandaşlardır.

• Kurgunun Virtüözlüğü: “Kameralı Adam,” kurgunun sinemadaki yaratıcı gücünü gösteren en çarpıcı örneklerden biridir. Vertov, yüzlerce farklı planı, hızlı, ritmik, bazen şaşırtıcı bir şekilde bir araya getirerek, izleyiciye benzersiz bir görsel deneyim sunar. Filmde, hızlı ve yavaş çekimler, üst üste bindirmeler, bölünmüş ekranlar, stop-motion animasyon ve diğer deneysel teknikler kullanılır.

• Sinemanın Kendini Yansıtması (Self-Reflexivity): “Kameralı Adam,” sinemanın kendi yapım sürecini göstererek, izleyiciyi sinemanın bir illüzyon olduğu konusunda bilinçlendirmeyi amaçlar. Film, sinemanın gerçekliği nasıl yorumladığını ve yeniden yarattığını açıkça ortaya koyar.

• Temaları: “Kameralı Adam,” birçok farklı temayı ele alır:

  • Modern Şehir Yaşamı: Film, 20. yüzyılın başlarındaki modern şehir yaşamının hızını, dinamizmini ve karmaşıklığını yansıtır.

  • Sanayi ve Teknoloji: Film, sanayileşmenin ve teknolojinin Sovyet toplumundaki önemini vurgular.

  • İnsan ve Makine: Film, insan ve makine arasındaki ilişkiyi, hem uyumlu hem de gerilimli yönleriyle ele alır.

  • Sinemanın Gücü: Film, sinemanın dünyayı görme ve anlama biçimimizi nasıl değiştirebileceğini gösterir.

• “Kameralı Adam” ve Özgürleşme: Kameranın stüdyodan, senaryodan ve oyunculardan kurtulması, sinemanın özgürleşmesi ve makineleşmesi.

• Etkisi: “Kameralı Adam,” sinema tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. Belgesel sinema, deneysel sinema ve müzik videosu gibi birçok farklı türü etkilemiştir. Film, günümüzde de sinema okullarında ve film festivallerinde gösterilmekte ve tartışılmaktadır.

Diğer Önemli Filmleri

• “Sine-Göz” (Kino-Glaz, 1924): Vertov’un kuramını ilk kez kapsamlı bir şekilde uyguladığı filmdir. Sovyet kırsalındaki yaşamı, kooperatifleri ve köylülerin gündelik yaşamını konu alır.

• “Filmin Altıda Biri” (Shestaya chast mira, 1926): Sovyetler Birliği’nin farklı bölgelerindeki yaşamı ve kültürel çeşitliliği gösteren epik bir belgeseldir.

• “On Birinci Yıl” (Odinnadtsatyy, 1928): Sovyetler Birliği’ndeki ilk beş yıllık kalkınma planının başarılarını kutlayan bir filmdir.

• “Donbas Senfonisi” (Simfoniya Donbassa / Entuziazm, 1931): Vertov’un ilk sesli filmidir. Ukrayna’daki Donbas kömür madenlerindeki işçilerin yaşamını ve çalışmalarını konu alır. Ses ve görüntüyü yaratıcı bir şekilde bir araya getiren bu film, sesli sinemanın olanaklarını keşfetmeye yönelik önemli bir adımdır.

• “Lenin İçin Üç Şarkı” (Tri pesni o Lenine, 1934): Vladimir Lenin’in ölümünün 10. yıldönümü için çekilen bu film, Lenin’e adanmış üç halk şarkısından yola çıkarak, Sovyet halkının Lenin’e olan sevgisini ve bağlılığını anlatır.

Sesli Sinemaya Geçiş ve Son Yılları

Vertov, sesli sinemaya geçişi heyecanla karşıladı ve sesin sinemaya yeni olanaklar getireceğine inandı. Ancak, sesli sinemada, sessiz sinemadaki kadar özgür ve deneysel olamadı. 1930’ların ortalarından itibaren, Sovyetler Birliği’nde sanat üzerindeki siyasi baskılar arttı ve Vertov’un çalışmaları giderek daha fazla eleştirilmeye başlandı. “Formalist” olmakla ve “halktan kopuk” olmakla suçlandı. Bu durum, onun yaratıcılığını olumsuz etkiledi.

Vertov, II. Dünya Savaşı sırasında cephelerde haber filmleri çekti. Savaştan sonra, birkaç belgesel daha yaptı, ancak eski etkisini yakalayamadı. 12 Şubat 1954’te Moskova’da kanserden öldü.

Mirası ve Etkisi

Dziga Vertov, sinema tarihinin en yenilikçi ve etkili figürlerinden biridir. Onun çalışmaları, sadece sinema sanatını değil, aynı zamanda belgesel film, deneysel film, müzik videosu ve reklamcılık gibi birçok farklı alanı da etkilemiştir.

• Belgesel Sinemanın Öncüsü: Vertov, belgesel sinemanın babası olarak kabul edilir. “Hayatın habersiz yakalanması” ilkesi, günümüz belgesel sinemasının temel yaklaşımlarından biri olmaya devam etmektedir.

• Deneysel Sinemanın İlham Kaynağı: Vertov’un deneysel kurgu teknikleri, hızlı çekimler, üst üste bindirmeler, bölünmüş ekranlar ve diğer görsel efektler, sonraki kuşak deneysel sinemacılar için bir ilham kaynağı olmuştur.

• Cinema Verite ve Direct Cinema Akımları: Vertov’un fikirleri, 1950’lerin sonlarında ve 1960’ların başlarında ortaya çıkan “cinema verite” (Fransa) ve “direct cinema” (ABD) akımlarını derinden etkilemiştir. Bu akımlar, Vertov’un “hayatın habersiz yakalanması” ilkesini benimsemiş ve kamerayı, olabildiğince müdahalesiz bir şekilde, gerçekliği kaydetmek için kullanmışlardır. Önemli temsilcileri: Jean Rouch, Edgar Morin.

• Müzik Videoları ve Reklamcılık: Vertov’un hızlı kurgu ve görsel efekt kullanımı, günümüz müzik videolarının ve reklamlarının estetiğini de etkilemiştir.

• Sinema Eğitimi: Vertov’un yazıları ve filmleri, dünya çapında sinema okullarında hala incelenmekte ve tartışılmaktadır.

Sonuç

Dziga Vertov, sinemayı sadece bir eğlence aracı olarak değil, aynı zamanda dünyayı görme ve anlama biçimimizi değiştirebilecek güçlü bir sanat formu ve toplumsal bir araç olarak gören vizyoner bir sinemacıydı. Onun “Sine-Göz” kuramı ve bu kuramı pratiğe döktüğü filmleri, sinema tarihine silinmez bir iz bırakmıştır. Vertov’un mirası, günümüz sinemasında ve görsel kültüründe yaşamaya devam etmektedir.