Christian Metz (1931-1993), Fransız film kuramcısı, dilbilimci ve göstergebilimci. Modern sinema teorisinin en etkili ve önemli figürlerinden biri olarak kabul edilir. Metz, sinemayı bir dil sistemi olarak incelemiş, yapısalcılık, göstergebilim ve psikanalizden yararlanarak sinemanın anlam üretme süreçlerini, izleyici üzerindeki etkilerini ve toplumsal/ideolojik işlevlerini çözümlemeye çalışmıştır. Çalışmaları, sinema kuramında bir dönüm noktası olmuş ve kendisinden sonraki birçok kuramcıyı derinden etkilemiştir.

Yaşamı ve Entelektüel Arka Planı

• Erken Yaşam ve Eğitim: 12 Aralık 1931’de Fransa’nın Béziers kentinde doğdu. Paris’te klasik filoloji (Latince ve Eski Yunanca) alanında lisans ve yüksek lisans dereceleri aldı. Sorbonne Üniversitesi’nde dilbilim alanında, özellikle André Martinet’nin yapısal dilbilim derslerinin etkisi altında doktora yaptı.

• Entelektüel Etkilenmeler: Metz’in düşünsel gelişiminde, Ferdinand de Saussure’ün yapısal dilbilimi, Claude Lévi-Strauss’un yapısalcı antropolojisi, Roland Barthes’ın göstergebilimi, Jacques Lacan’ın psikanalizi ve Louis Althusser’in Marksist ideoloji kuramı belirleyici rol oynamıştır.

• Akademik Kariyer: Uzun yıllar École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS)’te dersler verdi.

Sinema Kuramına Yaklaşımı: Yapısalcılık ve Göstergebilim Dönemi

Metz, sinema kuramına ilk olarak 1960’ların ortalarında, yapısalcılık ve göstergebilimin etkisi altında geliştirdiği yaklaşımlarla adım atmıştır. Bu dönemdeki temel amacı, sinemanın bir “dil” olup olmadığını sorgulamak ve sinemanın nasıl anlam ürettiğini, dilbilimsel ve göstergebilimsel yöntemlerle analiz etmekti.

• Sinema Bir Dil midir? Metz, “Film Language: A Semiotics of the Cinema” (1968) adlı ilk önemli eserinde bu soruyu kapsamlı bir şekilde ele alır. Geleneksel dilbilimin temel kavramlarını sinemaya uygulayarak, sinemanın bir dil sistemi olup olmadığını sorgular.

  • Sinemanın Dil Olmadığı Tezi: Metz, sinemanın, sözel diller gibi katı kurallara ve çift eklemlenmeye (double articulation – fonemler ve morfemler) sahip, üretken bir dil sistemi olmadığı sonucuna varır. Sinemada, sözel dillerdeki gibi, anlamı olmayan en küçük birimler (fonemler) ve bu birimlerin birleşerek anlamlı birimler (morfemler) oluşturması söz konusu değildir. Sinemada, en küçük birimler (örneğin, tek bir kare) bile zaten anlamlıdır. Sinemanın fonemlere veya morfemlere sahip olmadığını, dolayısıyla dilbilimsel anlamda bir dili oluşturmadığını belirtir. Sinemanın sözlüğü veya grameri yoktur. Bir filmin anlamını oluşturmak için belirli kurallarla düzenlenmiş bir yapı kullanılamaz. Sinema, tek yönlü bir iletişim aracıdır ve insanlar arasında doğrudan bir değiş tokuş yapmaya izin vermez.

  • Sinemanın “Dil Benzeri” (Language-Like) Bir Sistem Olması: Ancak Metz, sinemanın tamamen dilden bağımsız olduğunu da iddia etmez. Sinema, anlam üretmek için belirli “kodlar” ve “konvansiyonlar” kullanır. Bu kodlar ve konvansiyonlar, tıpkı bir dilin grameri gibi, sinemasal anlatımın ve anlamın oluşmasını sağlar. Ancak, bu kodlar, sözel dillerin gramer kuralları kadar katı ve belirgin değildir. Sinema, dili andıran bir yapıya sahip olsa da, dilin tüm özelliklerine sahip değildir. Sinemadaki anlam, kullanılan görüntülerin, seslerin, kamera açıları ve kurgu tekniklerinin bir araya getirilmesiyle üretilir.

• Sinemanın Kodları: Metz, sinemanın anlam üretmek için kullandığı kodları sınıflandırır. Kodlar, belirli bir anlamı temsil eden kurallar dizisidir. Sinemada kullanılan montaj teknikleri, bir koddur ve bu kodlar mesajları iletmek için kullanılır.

  • Özgül (Specific) Kodlar: Sadece sinemaya özgü olan kodlardır. Hızlandırılmış montaj, farklı kurgu teknikleri, kamera hareketleri gibi sinemaya has teknikler bu kategoriye girer.

  • Genel (General) Kodlar: Sinemanın diğer sanat formları ve iletişim biçimleriyle paylaştığı kodlardır. Anlatı kodları, dramatik yapılar, ikonografik kodlar veya kültürel kodlar bu türdendir.

  • Alt Kodlar (Sub-codes): Daha geniş kodların içinde yer alan, daha spesifik kodlardır. Işıklandırma teknikleri ya da oyunculuk kodları bu sınıfta yer alır.

  • Bu kodlar, izleyicinin zihninde rastgele durmaz, belirli bir düzen ve sistem içinde yer alır. “Metin” kavramı, bu kodların dinamik bir şekilde bir araya geldiği ve mesajların belirli bir bağlam içinde değerlendirildiği yapıdır.

• Metin ve Sistem: Metz’e göre sinemanın kodları ve mesajları bir sistem içinde örgütlenir ve bu sistemde her film bir “metin” olarak değerlendirilir. Metin, izleyiciye sunulan mesajların bir araya geldiği yerdir.

  • Metin Çeşitleri:

    • Tekil Film: Her bir film kendi başına bir metindir.

    • Film Dizisi: Birbirine bağlı filmlerden oluşan bir dizi de bir metin olarak değerlendirilebilir.

    • Film Türleri: Aynı türde olan ve belirli konvansiyonları paylaşan filmler de bir metin olarak kabul edilebilir.

    • Yönetmen Sineması (Auteur): Bir yönetmenin tüm filmleri, onun sinematik ifadesi olarak tek bir metin gibi değerlendirilebilir.

  • Metnin en önemli işlevi, anlamlandırma açısından bir bağlam yaratması ve içerdiği her bir mesajı daha derin ve farklı boyutlara taşımasıdır.

• Büyük Sözceleme (Grande Syntagmatique): Metz’in sinema kuramına en önemli katkılarından biri, “büyük sözceleme” kavramıdır. Bu kavram, sinemasal anlatının temel birimlerini ve bu birimlerin nasıl bir araya gelerek anlamlı bir bütün (film) oluşturduğunu açıklamaya çalışır.

  • Sinemasal Anlatının Birimleri: Sinemasal anlatının temel birimleri, “otonom planlar” (autonomous shots) ve “dizgeler” (syntagms) olarak tanımlanır.

    • Otonom Plan: Tek bir çekimden oluşan, kendi içinde anlamlı bir birimdir.

    • Dizge: Birbirleriyle anlamlı bir şekilde ilişkilendirilmiş, birden fazla plandan oluşan daha büyük birimlerdir.

  • Dizge Türleri: Metz, farklı dizge türlerini tanımlar ve sınıflandırır:

    • Betimleyici Dizge (Descriptive Syntagm): Mekanı ve nesneleri betimleyen dizge.

    • Anlatısal Dizge (Narrative Syntagm): Olayları kronolojik bir sırayla sunan dizge.

    • Paralel Dizge (Parallel Syntagm): Birbiriyle ilişkili olmayan iki veya daha fazla olayı/durumu paralel olarak sunan dizge.

    • Parantez Dizge (Bracket Syntagm): Birbirleriyle doğrudan ilişkili olmayan, ancak ortak bir tema veya sembolik anlam etrafında bir araya getirilen planlardan oluşan dizge.

    • Sıralı Olmayan Dizge (Non-diegetic insert): Anlatının dışından gelen plan.

  • Büyük Sözceleme ve Anlam: Bir filmdeki otonom planlar ve dizgeler, belirli bir düzen içinde bir araya getirilerek filmin anlamını oluşturur. Bu düzen, filmin “büyük sözceleme”sidir. Büyük sözceleme, filmin anlatı yapısını ve anlamını anlamak için bir anahtar sunar.

• Sinema ve Anlatı: Metz, sinemanın temelde bir anlatı sanatı olduğunu kabul eder. Ancak, sinemadaki anlatının, edebiyattaki anlatıdan farklı olduğunu vurgular. Sinema, anlatıyı görsel ve işitsel araçlarla kurar. Metz, sinemadaki anlatıyı analiz ederken dilbilimsel terimler kullanır ve sinemanın hikâye anlatma sürecini daha iyi anlamaya çalışır.

  • Metz, “modern sinema”nın, geleneksel anlatı kalıplarını kırdığını ve yeni anlatı biçimleri aradığını belirtir. Modern sinema, izleyiciyi daha aktif bir konuma getirir ve ondan daha fazla zihinsel çaba talep eder. Modern sinemanın yeniliği, yeni alt kodların ve özellikle “grande syntagmatique” (büyük dizge) ve noktalama gibi anlatı unsurlarının gelişiminde yatmaktadır. Anlamın ve anlatının, her zaman kodlar aracılığıyla ortaya çıktığını savunan Metz, 1955’ten sonra sinemanın yeni bir anlatı çağına girdiğini ve bu yeni dönemde anlatı kodlarının yeniden düzenlenmesinin önem taşıdığını vurguladı.

Psikanalitik Dönem

1970’lerin ortalarından itibaren, Metz’in sinema kuramında psikanalitik kuramdan (özellikle Jacques Lacan’ın psikanalizinden) etkilenmeler başlar.

• Sinema ve Özdeşleşme: Metz, sinemanın izleyici üzerindeki etkisini, psikanalitik kavramlarla açıklamaya çalışır. Sinema izleme deneyimi, Lacan’ın “ayna evresi” (mirror stage) kavramıyla ilişkilidir.

  • Ayna Evresi: Lacan’a göre, bebek, ayna karşısında kendi imgesini gördüğünde, kendisini bir “bütün” olarak algılamaya başlar. Bu, bebeğin benlik bilincinin oluşumunda önemli bir aşamadır.

  • Sinemadaki Özdeşleşme: Metz’e göre, sinema izleyicisi de, perdedeki imgelerle (karakterlerle, nesnelerle, durumlarla) özdeşleşir. Bu özdeşleşme, izleyicinin kendi benlik algısını güçlendirir ve ona bir “haz” verir.

• Sinema ve Arzu: Metz, sinemanın, izleyicinin bilinçdışı arzularını harekete geçirdiğini savunur.

  • Gözetleme (Voyeurism) ve Fetişizm: Sinemadaki gözetleme ve fetişizm olgularını da psikanalitik açıdan ele alır. Sinema izleyicisi, perdedeki olayları “gizlice” izleyen bir gözetleyici konumundadır. Sinema, belirli nesneleri fetişleştirerek, izleyicinin arzusunu bu nesnelere yönlendirebilir.

• Sinema ve Gerçeklik İzlenimi:

  • Metz, sinemanın “gerçeklik izlenimi” yaratma gücünü de psikanalitik ve göstergebilimsel kavramlarla açıklar. Sinema izleyicide gerçeklik izlenimi yaratma gücüne sahiptir. Ancak bu izlenim, sinemanın kullandığı kodlar ve kurallar aracılığıyla yaratılır. Sinema, gerçekliği birebir yansıtmaz, aksine onu yeniden yapılandırarak sunar.

  • Metz, sinemanın gerçeklik izlenimini, “gerçeklik indeksleri” (indices of reality) ve izleyicinin zihinsel süreçlerinin etkileşimiyle açıklar.

    • Gerçeklik İndeksleri: Sinema görüntüsünün fiziksel özellikleri ve bu özelliklerin gerçeklikle olan ilişkisi; perdede gösterilen bir nesnenin büyüklüğü çoğu zaman gerçek boyutunda olmasa da, bu nesneyle aynı planda gösterilen diğer nesneler arasındaki ilişki, gerçekliğe uygun olmalıdır.

    • Zihinsel Etkinlik: İzleyicinin zihni, dünyayı anlamak ve algılamak için bu görüntüleri işler.

    • Perdedeki Hareket: Hareket, izleyiciye gerçeklik hissi veren önemli bir unsurdur.

    • Göstergebilimsel Analiz: Gerçeklik izlenimi, bu analizin ışığında anlaşılabilir.

• Sinemanın İdeolojisi:

  • Metz, sinemanın aynı zamanda ideolojik bir araç olduğunu vurgular. Sinema, toplumsal değerleri ve inançları yansıtarak bunları yeniden üretir. Bu yüzden sinema sadece bir sanat formu değil, aynı zamanda toplumun inançlarını ve değerlerini şekillendiren bir araçtır.

  • Sinema, egemen ideolojiyi yeniden üretebilir veya ona meydan okuyabilir.

  • Metz, özellikle “anlatı sineması”nın (narrative cinema), egemen ideolojiyi yeniden üretme eğiliminde olduğunu belirtir.

  • Ancak Metz, “modern sinema”nın, geleneksel anlatı kalıplarını kırarak, egemen ideolojiye meydan okuyabileceğini de savunur.

• Sinemanın Geleceği:

  • Metz’e göre sinema sürekli bir evrim içindedir ve zamanla yeni kodlar ve kurallar geliştirmeye devam edecektir. Sinemanın geleceği, teknolojik gelişmeler ve toplumsal değişimlerle şekillenmeye devam edecektir.

  • Metz, sinemanın devrimci bir potansiyele sahip olduğunu ve toplumsal adaletsizliklere karşı bir farkındalık yaratmak için kullanılabileceğini de savunur.

  • Metz, sinema kuramının spekülatif felsefeden uzaklaşarak bilimsel gözlem ve analize dayanması gerektiğine inanıyordu.

  • Göstergebilim merkezli incelemenin önemini vurguladı.

  • Sinema kuramının, sinemanın genel doğası hakkında soyut sorular sormaktan ziyade, belirli sorunlara ve olgulara odaklanmasını savundu.

  • Sinema kuramının tek bir kişinin görüşünden ziyade birçok araştırmacının işbirliğiyle geliştirilmesi ve sürekli olarak yeniden değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyordu.

Eleştiriler

• Aşırı Dilbilimsel Yaklaşım: Sinemayı dilbilimsel terimlerle açıklama çabası, sinemanın özgünlüğünü ve karmaşıklığını göz ardı ettiği yönünde eleştiriler almıştır.

• İzleyiciyi Fazla Pasif Görmesi: Psikanalitik yaklaşımının, izleyiciyi sinemanın etkilerine karşı fazla “savunmasız” ve “pasif” bir konumda gördüğü eleştirisi yapılmıştır.

• Tarihsel ve Toplumsal Bağlamı Yeterince Dikkate Almaması: Kuramının, sinemanın tarihsel ve toplumsal bağlamını yeterince dikkate almadığı eleştirisi de yapılmıştır.

• Metz’in Cevabı: Eleştirilere yanıt olarak Metz, sinemanın bir dil olmadığını, ancak dilbilimsel araçlarla incelenebilecek bir göstergeler sistemi olduğunu vurgulamıştır.

Mirası

• Sinema Çalışmalarının Kurumsallaşması: Sinema çalışmalarının akademik bir disiplin olarak kabul görmesine ve gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.

• Göstergebilimsel ve Psikanalitik Yaklaşımların Yaygınlaşması: Sinema çalışmalarında bu yaklaşımların kullanımını yaygınlaştırmıştır.

• Sinema Eleştirisine Katkıları: Sinema eleştirisinin entelektüel düzeyini yükseltmiştir.

• Sonraki Kuşak Kuramcılara Etkisi: David Bordwell, Noël Carroll, Jacques Aumont, Michel Marie, Raymond Bellour gibi birçok önemli sinema kuramcısını etkilemiştir.

Sonuç

Christian Metz, sinemayı bir dil, bir göstergeler sistemi, bir anlatı, bir özdeşleşme ve arzu mecrası, bir gerçeklik izlenimi ve bir ideoloji aracı olarak ele alan, çok yönlü ve çığır açan bir sinema kuramcısıdır. Çalışmaları, sinemayı anlamak ve yorumlamak için bize güçlü araçlar sunmaktadır. Metz’in mirası, sinema çalışmalarında ve sinema düşüncesinde yaşamaya devam etmektedir. Sinemanın dilbilimsel ve göstergebilimsel analizine odaklanarak, filmlerin nasıl anlam oluşturduğunu ve bu anlamların izleyici üzerinde nasıl bir etkisi olduğunu ortaya koyar.