Dışlanmadan Kabul Edilmeye: Cazın İlk Yüzyılı

Caz müziğinin tarihini incelediğimde beni en çok etkileyen şey, bu müzik türünün yarım asırlık varlığında neredeyse hiçbir kurumsal destek görmeden nasıl hayatta kalabildiği oldu. 20. yüzyılın ilk yarısında, bir caz müzisyeni olmak demek, tamamen serbest çalışan, genellikle geçici grup liderleriyle ve değişken halk desteğiyle ayakta kalmaya çalışan biri olmak demekti. O dönemde bir caz müzisyeni için “kalıcı iş” denebilecek en yakın şey, başarılı bir gezici grupta yer almaktı – ki bu bile her an sona erebilirdi. Müzisyenler bazen evlerinden uzakta ortada bırakılır, hatta yolculuk sırasında otobüsten atılabilirlerdi.

Şunu düşünebiliyor musunuz? Kolejler onları kampüste performans için davet etmeyi düşünmek bir yana, profesörlük vermek gibi bir durum söz konusu bile değildi. Bugün yaygın bir uygulama olan burs ve sanat konaklamaları için başvurmak neredeyse bilinmiyordu. Stride piyano öncüsü James P. Johnson 1930’larda Guggenheim bursu için başvurmuş ve (tahmin edilebileceği gibi) reddedilmişti – ama asıl dikkat çekici olan, dönemin tutumları göz önüne alındığında, onun başvurmayı düşünmüş olmasıydı.

Durumun ne kadar vahim olduğunu göstermek gerekirse, 1949’da Downbeat dergisi caz için yeni bir isim seçmek üzere bir yarışma başlattı. Çoğu kişi eski ismin olumsuz çağrışımlarla lekelendiğine ve müziğin daha saygın bir etikete ihtiyacı olduğuna inanıyordu. Kazanan giriş, bin dolarlık ödülü kazanan “Crewcut” oldu. Neyse ki yarışma kısa sürede unutuldu ve biz “caz” kelimesiyle devam ettik.

Cazın Akademik Dünyaya Girişi: Dönüm Noktası

1950’lerde, caz için büyük bir dönüm noktası yaşandı. İlk caz ders kitapları ortaya çıktı ve yaklaşık otuz kolej bu konuda dersler sunmaya başladı. Bu, şimdiki durumla, neredeyse her kolejin bir şekilde cazı benimsediği ve yüzden fazlasının resmi derece programları olduğu zamana kıyasla az görünebilir, ancak o zamanlar büyük bir değişimi işaret ediyordu. Daha önce gayri resmi ortamlara – kardeşlik partileri ve öğrenci organize dansları gibi – sınırlandırılmış olan kampüsteki caz performansları, artık yöneticilerden resmi onay almaya başlamıştı.

Bu dönüşümün caz sahnesindeki tam etkisinin hissedilmesi için tam bir nesil geçmesi gerekti. 1980’ler ve 1990’ların caz atmosferi bu değişimi yansıtıyordu: genişletilmiş tarihsel bilinç ve stil stil arasında kolaylıkla geçiş yapabilen birçok yükselen performansçı. Bu nesil için akademik eğitim ve kolej dereceleri istisna değil, normdu.

Tabii, bu geçiş çatışma olmadan gerçekleşmedi. Önceki dönemlerin stil ve tutumlarıyla aynı çizgide olanlar, yeni oyuncuların çok fazla eğitimden muzdarip olduğunu söyleyerek homurdanıyorlardı. Onlara göre, akademik pedigrisi olan caz, gerçek olanın soğuk bir taklitiydi. Gerçek caz, gezici grupların ve sert jam oturumlarının vahşi dünyasında test edilmişti – sınıfa gidip ders kitabı okuyarak değil.

Modern Caz Ustalarının Yükselişi

Bu değişimler kaçınılmaz olarak müziğin sesini etkiledi. Eğer cazın artık boş bir eğlence değil, ciddi bir sanat formu olduğundan şüpheniz varsa, 1990’ların sonları ve 2000’lerin başlarındaki yükselen yıldızların konser salonundaki ciddi tavırlarını gözlemlemek yeterliydi.

Belki de bu ciddi tutumu en belirgin şekilde yansıtan sanatçı, piyanist Brad Mehldau’du. CD kapaklarında gülümsemekten derin bir tiksinti duyuyormuş gibi görünüyordu ve liner notlarında Alman filozofları alıntılıyordu. Hatta bir noktada piyanistin web sitesinde “Piano Çekici ile Çerçeveyi Parçalamak: Brad Mehldau Müziğinde Nietzscheci Varoluşçuluğun Bir Yorumu” başlıklı bir akademik makale indirilebiliyordu. Ama Mehldau’nun sanatının tekil ciddiyeti, popüler şarkıları ve kendi keskin kompozisyonlarını ustaca yeniden şekillendirdiği sahnede en öne çıkıyordu.

Matthew Shipp ise farklı bir yaklaşım sergiliyordu. Onu Cecil Taylor’ın bir hayranı olarak kalıplaştırmak isteyenlere karşı bağımsızlığını savunmak zorunda kalmıştı. Ancak Shipp, böyle basit soy ağaçları için fazla karmaşık bir müzisyendi. Klavyede titanik atonal saldırılar yapabilse de – ki bunu saksofoncu David S. Ware’in grubundaki çıraklık günlerinden beri gösteriyordu – geleneksel akor değişimleri içinde veya basit pentatonik tabanlı figürlerle de büyüsünü yapabilirdi.

Geri Allen, bu dönemin en önemli piyanistlerinden biriydi. Howard Üniversitesi’nin caz programından derece alan ilk öğrencilerden biri olmuş, ardından Pittsburgh Üniversitesi’nde etnomüzikoloji alanında yüksek lisans programını tamamlamıştı. Ancak akademisyenler fildişi kulelerinde kalmalıdır diyen kimse anlaşılan Allen’a bunu söylememişti. O, her türlü sınırı – kültürel, stilistik veya coğrafi – yıktı. Kansas City caz öncüsü Mary Lou Williams’ın müziğini titiz bir otantiklikle canlandırabilir, aynı zamanda avant-garde’ın öncüsü Ornette Coleman ile de işbirliği yapabilirdi.

Ön plana çıkan saksofoncular arasında, Joe Lovano geçmişten yararlanma ve onda kalmama konusundaki kararlılığını büyük bir beceriyle gerçekleştirdi. 1995’teki Village Vanguard’daki olağanüstü iki disklik canlı kaydında, “Fort Worth” kompozisyonu ile Ornette Coleman’a etkileyici bir saygı duruşunda bulunabildi. Önceki albümü Rush Hour’da ise, saksofoncunun Third Stream’in yaratıcısı Gunther Schuller ile işbirliği yaptı.

Joshua Redman, 1969’da Berkeley’de doğdu ve farklı bir yol izledi. Batı Kıyısı’nda büyüyen, akademide başarılı olan – liseden okul birincisi olarak mezun oldu ve Harvard Üniversitesi’ne gitti – Redman, saksofonu seçmeden önce doktor veya avukat olma fikri ile oynadı. Ama Lovano gibi, birçok kamptan beslenirken hiçbirine tam bağlılık göstermeyen birleştirici bir figür olarak öne çıktı.

Chris Potter, çağdaş iyi eğitimli saksofoncu tipinin mükemmel bir örneğidir. Chicago doğumlu Potter, on sekiz yaşında New York’a taşındı ve New School ve Manhattan School of Music’te resmi eğitim aldı, ancak kısa süre sonra yerel gece kulüplerinde kendini göstermeye başladı. Kendi topluluklarına liderlik etmenin yanı sıra, Potter yaklaşık iki yüz farklı kayıtta yer aldı. İyi bir nedenle: hemen hemen her saksofonda (ve gereken durumlarda bas klarnet, flüt ve diğer enstrümanlarda) neredeyse her şeyi yapabilir.

Cazın Küreselleşmesi: Amerikan Klasik Müziğinin Dünyaya Açılması

Medyada 2015 civarında en çok konuşulan caz hikayesi, on bir yaşındaki bir çocukla ilgiliydi: Joey Alexander. Her yerde aynı anda görünüyordu. Müziği web’de viral oldu, New York Times’da üst düzey kapsamlara sahipti. Hatta CBS’in 60 Minutes haber programında yer aldı ve Newport Caz Festivali’nde başlık gösterisi için rezervasyon yaptırdı. Grammy Ödülleri’nde sahne aldığında, bu erken olgunlaşmış çocuk, müzik işinin liderlerinden ayakta alkış aldı.

Ama müzik işinin işleyişini bilenler, Joey Alexander’ın Bali, Endonezya’daki kökenlerinden daha da etkilenmiş olmalıydılar. “My Favorite Things”, Billboard albüm listesinde yer alan ilk Endonezyalı sanatçı albümü olarak tarihe geçecekti. Endonezya’nın dünyanın en kalabalık dördüncü ülkesi olduğunu ve dünyanın en zengin müzik geleneklerinden birine sahip olduğunu düşündüğünüzde bu özellikle şaşırtıcıdır.

Uzun yıllar boyunca, ABD’deki caz severler, tuhaf bir rehavet içinde, cazın “Amerika’nın klasik müziği” olduğunu ilan ettiler. İfadenin kulağa hoş gelen bir yanı var, ancak caz dünyasına yakından bakıldığında farklı bir hikaye ortaya çıkıyor: sanat formundaki en heyecan verici gelişmelerin çoğu müziğin anavatanının dışında gerçekleşiyor – ve bu, her geçen on yılda giderek artıyor.

Günümüz Londra’sında bu durum özellikle çarpıcıdır. Caz sahnesi orada onlarca yıldır gelişmekte, ancak genellikle ABD’den gelen stilistik gelişmelerden etkilenmekteydi. Günümüzde roller neredeyse tersine dönmüş durumda. Birçok Amerikalı müzisyen ve hayran sadece Birleşik Krallık’tan gelen yeni seslere yakından dikkat etmekle kalmıyor, aynı zamanda giderek artan bir şekilde, çok çeşitli yeni stilleri ve perspektifleri destekleyebilen, hevesli genç bir izleyici kitlesi çekebilen ve ana akım medya organlarında hayran bırakan bir İngiliz caz ekosistemini kıskanıyorlar.

Yükselen sanatçıların ve grupların performans yaptığı Londra kulüplerinden birine girseniz, cazın geleneksel anlayışlarına çok az bağlı olan bu müzik nedeniyle yanlış adrese geldiğinizi düşünebilirsiniz. Dans edilebilir ritimler, trans benzeri vamplar ve rifler, reggae veya rock ritimleri, elektronik sesler ve örnekler, duygusal vokaller ve kentsel rap’ler ve diğer global köyden toplanmış işitsel ıvır zıvır duyabilirsiniz. Ama daha yakından dikkat ettiğinizde, saksofonları, trompetleri ve janrın diğer zamanla onurlandırılmış sembollerini de fark edeceksiniz.

Avrupa ve Asya’da Cazın Yükselişi

İsveçli piyanist Esbjörn Svensson ve üçlüsü e.s.t. – bas gitarda Dan Berglund ve davulcu Magnus Öström ile birlikte – 1990’ların sonunda şöhrete yükselişi, bu bağlamda önemli bir olaydı. Avrupa çapında ödüllerin yığını ve sadık bir takipçi kitlesiyle kanıtlanmış bir grup olarak, e.s.t., bir dünya çapında izleyici kitlesi bulup Amerika’ya gelmeden önce güçlü bir küresel etki yaratmanın bir yolunu bulmuştu.

Grubun müziği, beklenmedik değişimler ve dönüşlerle dolu, performans tarzları kadar geleneksel değildi. Üçlü, harmonik hareket açısından zengin, karmaşık, maksimalist yapılar inşa edebiliyordu; ancak çok az bir uyarıyla e.s.t. gevşek, açık bir jam’e geçebilir veya enstrümanlar arasında lakonik bir diyalog kurabilirdi.

Avrupa caz sahnesinde, genellikle bireylerden ziyade topluluk veya organizasyon daha önemli görünür. Bu, hem İngiltere’deki F-ire Collective ve Loop Collective gibi AACM tipi organizasyonlarda, hem de lider grupların çoğunun daha işbirlikçi yapısında belirgindir. Bu, her zaman bant lideri adını taşıyan Amerikan caz orkestralarıyla çarpıcı bir tezat oluşturur, ancak bu fark, Avrupa caz ekosisteminin çoğunu kaplayan toplulukçu fikirlerin yararlı bir hatırlatıcısıdır.

Latin Amerika ve Asya Pasifik’teki caz sahneleri, karşılaştırmalı kurumsal fon ve destek kıtlığına bağlı olarak bu kadar kendi kendine yeterli değildir. Bu, bu bölgelerin büyük caz yeteneği üretmediği anlamına gelmez, aksine onu beslemekte, tutmakta ve sürdürmekte zorlandıkları anlamına gelir.

Japonya, cazı şehirlerinde destekleyerek benzersiz bir rol oynamıştır. Japon izleyiciler, müziği nadiren başka yerlerde eşleşen bir heyecan ve ayırt edicilikle destekledi ve gece kulüplerinde ve konser salonlarında canlı olarak veya ülkenin birçok caz kafesindeki kayıtlar aracılığıyla caz sunan mekanların sayısı, dünyanın geri kalanının çoğunu utandırıyor.

Sonuç: Cazın Geleceği

Caz ilk ticari fenomen olarak ortaya çıktığında, belki de belirli bir yerel stil, enstrümanları çalmanın ve işitsel dokuları birleştirmenin belirli bir yolu olarak öne çıkıyordu ve merkez üssü New Orleans’tı. Ancak geçen yıllarla birlikte, caz statik bir uygulamalar bütününden ziyade bir tutuma, kanıtlanmış olana köle gibi bağlılıktan ziyade olasılıklara bir açıklığa dönüştü ve tek bir şehir, ülke veya bölge onun her şeyi kapsayan iştahını içine alamaz.

Cazın ilk yüzyılının tarihine bakarsak, belki de en belirgin özelliği, bu yerinde durma isteksizliği, diğer sesleri ve etkileri özümseme emri, bir akış ve füzyon müziği olarak kaderidir. Bu nedenle, tüm adresler onun evidir, ancak hiçbiri muhtemelen son durağı değildir.

Eğitim ve küreselleşme, caz dünyasını alt üst etmiş olsa da, özündeki enerji, heyecan, kendiliğindenlik ve her şeyden önce insanları duygusal olarak etkileme yeteneği – bu temel değerler hala cazın özünde vardır. İşte bu yüzden akademik dünya caz tarafından uyarlanabilir, ancak cazın akademik dünyaya anlamlı bir şekilde uyarlanması pek olası görünmüyor. Caz, her zaman olduğu gibi, uyum sağlamaya, dönüştürmeye ve dinleyicilerini şaşırtmaya devam edecektir.